DID YOU KNOW SOMALIYA (SOOMAALIYA MAXAD KATAQAANA)?

WAA MAXAY SOOMAALIYA?

Soomaaliya waa waddan ku yaal Geeska Afrika. Waa dal leh taariikh dheer oo soo martay marxalado kala duwan. Muqdisho waa caasimadda Soomaaliya. Dalka waxaa ku nool dad kala duwan oo leh dhaqan iyo luuqad mid ah. Af-Soomaaligu waa afka rasmiga ah, waxaana sidoo kale laga hadlaa Carabi iyo Ingiriis. Soomaaliya waxay leedahay xeebta ugu dheer qaaradda Afrika, taas oo qayb weyn ka qaadata dhaqaalaha dalka, gaar ahaan kalluumeysiga.Soomaaliya waxay soo martay waqtiyo nabad iyo colaado isugu jira, waxaana soo maray xukuumado kala duwan iyo nidaamyo siyaasadeed oo is beddelay. Dalka waxaa ka jira bulshooyin xoogan iyo dhaqan isku xiraya, inkasta oo ay jiraan caqabado amni iyo dhaqaale. Beesha Caalamku waxay taageero siisaa Soomaaliya si loo horumariyo nabadda iyo dib-u-dhiska dalka.Dhinaca dhaqaalaha, Soomaaliya waxay ku tiirsan tahay xoolaha, kalluumeysiga, ganacsiga, iyo lacagaha ay qurbajoogtu diraan. Waqtiyadii dambe, waxaa sidoo kale horumar laga sameeyay dhinacyada waxbarashada iyo caafimaadka. Soomaaliya waxay leedahay goobaha dalxiiska oo qurux badan sida xeebaha, dhul-daaqsimeedka, iyo taariikhda qadiimiga ah.

DHAQANKA SOOMAALIDA

Dhaqanka Soomaaliyeed waa mid hodan ah oo soo jireen ah, waana mid ku salaysan isku xidhnaan, sharaf, iyo dhaqanno kala duwan oo soo maray qarniyo badan. Waxyaabaha ugu muhiimsan ee dhaqanka Soomaaliyeed waxaa ka mid ah:1. **Luul iyo Suugaan**: Soomaalidu waxay leeyihiin suugaan hodan ah oo ka kooban gabayo, maahmaaho, iyo heeso. Gabayadu waxay ka tarjumaan arrimo badan oo nolosha la xiriira sida geesinimo, jacayl, murugo, iyo xiisad siyaasadeed.2. **Xoolo-dhaqato**: Dhaqanka xoolo-dhaqatada ayaa aad ugu xidhan bulshada Soomaaliyeed, waxaana ay qiimo gaar ah ku leeyihiin dhaqanka iyo dhaqaalaha. Xoolaha sida geela, lo’da, iyo ariga waxay muhiim u yihiin nolol-maalmeedka iyo dhaqaalaha reer miyiga.3. **Qoyska iyo Reerka**: Qoyska waa xarunta ugu muhiimsan ee bulshada Soomaaliyeed. Isku xidhnaanta qoyska iyo qaraabada ayaa ah mid xoog leh, waxaana la tixgeliyaa wadajirka iyo midnimada qoyska iyo qaraabada.4. **Cuntada**: Cuntada Soomaaliyeed waa mid kala duwan oo macaan. Bariiska, hilibka, iyo caanaha geela ayaa ah kuwo caan ah. Waxaa kale oo jira cuntooyin dhaqameed sida canjeero, muufo, iyo sambuusa.5. **Diinta**: Islaamku waa diinta rasmiga ah ee Soomaaliya, waxaana dhaqanka Soomaaliyeed si weyn u saameeya diinta Islaamka. Waxyaabo badan oo dhaqanka ka mid ah sida guurka, xafladaha, iyo qaabka labiska ayaa lagu saleeyaa diinta Islaamka.6. **Xafladaha iyo Dabaaldegyada**: Soomaalidu waxay leeyihiin xaflado iyo dabaaldegyo gaar ah oo loo sameeyo munaasabadaha kala duwan sida aroosyada, dhalashada, iyo ciidaha diimeed sida Ciidul-Fitriga iyo Ciidul-Adxada.7. **Dharka**: Dharka dhaqanka ee Soomaalida waa mid kala duwan oo qurux badan. Ragga waxay xidhaan macawis, khamiis, iyo cimaamad, halka dumarka ay xidhaan guntiino, garbasaar, iyo dirac.Dhaqanka Soomaaliyeed waa mid soo jireen ah oo ay ku faanaan bulshada Soomaaliyeed, waxaana uu leeyahay waxyaabo badan oo kala duwan oo muujinaya taariikhda iyo dhaqanka hodanka ah ee dadka Soomaaliyeed.

TAARIIKHDA SIYAASADEED EE SOOMAALIYA

Siyaasadda Soomaaliya waa mid leh taariikh adag oo soo martay marxalado kala duwan. Waa dal uu saameeyay dagaallo sokeeye, dib-u-dhacyo siyaasadeed, iyo dadaallo dib-u-dhis iyo dib-u-heshiisiin. Waa kuwan qaar ka mid ah arrimaha ugu muhiimsan ee siyaasadda Soomaaliya:

Taariikhda Siyaasadeed: Soomaaliya waxay xorriyaddeeda ka qaadatay Talyaaniga iyo Ingiriiska sanadkii 1960. Bishii Luulyo 1960, labada gobol ee waqooyi iyo koonfur waxay midoobeen si ay u sameeyaan Jamhuuriyadda Soomaaliya. Wixii ka dambeeyay, waxaa jiray xukuumado rayid ah ilaa 1969 markaas oo Maxamed Siyaad Barre uu afgambi milateri ku qabsaday xukunka.
Dagaallada Sokeeye: Sanadkii 1991, kadib markii xukunka laga tuuray Maxamed Siyaad Barre, dalka waxaa ka bilowday dagaallo sokeeye iyo fowdo. Waxaa meesha ka baxay xukuumaddii dhexe, waxaana dalka ku soo baxay jabhado iyo kooxo hubaysan oo ku dagaallamayay awoodda dalka.
Dowlad-dhisid iyo Dib-u-heshiisiin: Laga soo bilaabo 2000, waxaa jiray dadaallo caalami ah oo lagu doonayay in dib loogu dhiso dowlad Soomaaliyeed. Tani waxay keentay samaynta DKG (Dowladda Ku-Meel Gaarka ah) iyo dowlado kala duwan oo soo maray ilaa iyo hadda. Sanadkii 2012, Soomaaliya waxay samaysay dowlad rasmi ah iyadoo la ansixiyay dastuur cusub iyo dowlad federaal ah.
Nidaamka Federaalka: Soomaaliya waxay qaadatay nidaamka federaalka, kaas oo ku salaysan in dalka uu yeesho maamul goboleedyo kala duwan oo leh awood u gaar ah. Maamul-goboleedyadaas waxaa ka mid ah Puntland, Galmudug, Jubaland, Hirshabelle, Koonfur Galbeed, iyo Somaliland (inkasta oo ay sheegato madax-bannaanideeda).
Doorashooyinka: Soomaaliya waxay qabatay doorashooyin dadban sanadihii 2012, 2016, iyo 2021. Doorashooyinkani waxay ku salaysnaayeen habka 4.5, kaas oo awoodda siyaasadda lagu qaybsado qabiilooyinka ugu waaweyn dalka.
Amniga iyo Al-Shabaab: Al-Shabaab waa koox Islaami ah oo hubaysan, taas oo dagaal kula jirta dowladda Soomaaliya iyo ciidamada nabad ilaalinta ee AMISOM. Kooxda Al-Shabaab waxay fuliyaan weerarro ka dhan ah dowladda iyo dadka rayidka ah.
Taageerada Caalamiga ah: Soomaaliya waxay heshaa taageero caalami ah oo dhinacyada amniga, horumarinta, iyo dib-u-dhiska ah. Qaramada Midoobay, Midowga Afrika, Midowga Yurub, iyo dalal kale ayaa ku lug leh dadaallada lagu taageerayo nabadda iyo horumarka Soomaaliya.
Dhibaatooyinka Siyaasadeed: Waxaa jira caqabado siyaasadeed oo ay ka mid yihiin khilaafaadka u dhexeeya dowladda federaalka iyo maamul-goboleedyada, musuqmaasuq, iyo awood qaybsiga aan cadaalad ahayn.

Siyaasadda Soomaaliya waa mid sii socda, waxaana jira dadaallo joogto ah oo lagu doonayo in lagu xaqiijiyo nabad waarta, xasilooni siyaasadeed, iyo horumar bulsho iyo dhaqaale.

WAXBARASHADA

Waxbarashada Soomaaliya waxay soo martay marxalado kala duwan, waxayna la kulantay caqabado badan, gaar ahaan xilliyadii dagaallada sokeeye. Si kastaba ha ahaatee, waxaa jira horumar laga sameeyay dhowrkii sano ee ugu dambeeyay. Waa kuwan qaar ka mid ah qodobbada muhiimka ah ee ku saabsan waxbarashada Soomaaliya:

Taariikhda Waxbarashada: Kahor burburkii dowladda dhexe 1991, Soomaaliya waxay lahayd nidaam waxbarasho oo si wanaagsan u shaqeynayay, iyada oo ay jireen iskuulo badan oo dowladeed iyo kuwo gaar loo leeyahay. Burburkii kadib, nidaamka waxbarashada wuu dhaawacmay, iskuulo badanna way xirmeen.
Nidaamka Waxbarashada: Nidaamka waxbarashada Soomaaliya waxaa ka mid ah heerarka kala duwan ee waxbarashada:

Waxbarashada Hoose/Dhexe (Primary and Middle School): Heerkan waxaa la bixiyaa muddo siddeed sano ah (lix sano hoose iyo laba sano oo dhexe).
Waxbarashada Sare (Secondary School): Heerkan waxaa la bixiyaa muddo afar sano ah.
Waxbarashada Sare (Tertiary Education): Waxaa ka mid ah jaamacadaha iyo kulliyadaha bixiya shahaadooyinka heerarka kala duwan.

Afka Waxbarashada: Af-Soomaaliga waa luqadda rasmiga ah ee waxbarashada, inkastoo afafka Ingiriisiga iyo Carabiga sidoo kale loo isticmaalo dugsiyada sare iyo jaamacadaha.
Dadaallada Dib-u-dhiska: Waxaa jira dadaallo waaweyn oo lagu horumarinayo waxbarashada, oo ay ku jiraan dhismaha iskuulo cusub, tababarida macalimiinta, iyo diyaarinta manhaj cusub. Hay’adaha caalamiga ah iyo kuwa gudaha ayaa door muhiim ah ka ciyaaraya dib-u-dhiska nidaamka waxbarashada.
Jaamacadaha iyo Dugsiyada Sare: Soomaaliya waxay leedahay jaamacado badan oo bixiya shahaadooyin kala duwan, sida Jaamacadda Ummadda Soomaaliyeed, Jaamacadda SIMAD, iyo Jaamacadda Muqdisho. Jaamacadahani waxay bixiyaan barnaamijyo waxbarasho oo kala duwan oo heer caalami ah.
Caqabadaha: Inkasta oo horumar laga sameeyay, haddana waxaa jira caqabado badan oo weli taagan. Caqabadahaas waxaa ka mid ah:

Amniga: Goobaha qaar waxay la kulmaan dhibaatooyin amni, gaar ahaan meelaha ay Al-Shabaab ka hawlgasho.
Khayraad La’aan: Iskuulo badan iyo jaamacado waxay la kulmaan dhibaatooyin dhaqaale, taas oo saameyn ku yeelata tayada waxbarashada.
Musuqmaasuq: Musuqmaasuqa ayaa saameyn ku leh nidaamka waxbarashada, gaar ahaan maamulka agabka iyo khayraadka waxbarasho.
Fursadaha Waxbarashada Dumarka: In kasta oo ay jiraan horumarro, haddana weli waxaa jira caqabado gaar ah oo ka hor istaaga gabdhaha fursadaha waxbarasho.

Iskuulada Gaarka loo Leeyahay iyo kuwa Diiniga ah: Waxaa jira iskuulo badan oo gaar loo leeyahay iyo kuwa diini ah oo bixiya waxbarasho tayo leh. Iskuulada diiniga ah waxay xooga saaraan barashada Qur’aanka iyo culuumta diinta Islaamka.

In kasta oo ay jiraan caqabado badan, haddana waxaa jira rajo iyo dadaallo joogto ah oo lagu horumarinayo nidaamka waxbarashada Soomaaliya si loo xaqiijiyo mustaqbal wanaagsan oo ardayda Soomaaliyeed.

GOOBAHA UGUBQURXOON SOOMAALIYA

Soomaaliya waxay leedahay goobo qurux badan oo dabiici ah iyo kuwa taariikhi ah, kuwaas oo soo jiidasho leh. Waa kuwan qaar ka mid ah meelaha ugu quruxda badan ee Soomaaliya:

Xeebta Liido: Xeebta Liido ee Muqdisho waa mid ka mid ah meelaha ugu caansan ee dalxiiska Soomaaliya. Xeebtan waxay leedahay biyo nadiif ah iyo ciid caddaan ah, waxaana dadka deegaanku u tagaan inay ku raaxaystaan badda, qorraxda, iyo hawada nadiifta ah.
Xeebaha Berbera: Magaalada Berbera ee Somaliland waxay leedahay xeebaha quruxda badan ee Badda Cas. Xeebaha Berbera waa kuwo leh biyo nadiif ah, ciid caddaan ah, iyo cimilo diirran oo soo jiidasho leh.
Laas Geel: Laas Geel waa meel taariikhi ah oo ku taal Somaliland, halkaas oo laga helay sawirro qadiimi ah oo lagu xardhay dhagxaanta. Sawirradan waxay muujiyaan nolosha iyo dhaqanka dadkii hore ee degenaa gobolka.
Xeebaha Kismaayo: Kismaayo waa magaalo ku taal koonfurta Soomaaliya, waxayna leedahay xeebo qurux badan. Xeebaha Kismaayo waa kuwo lagu raaxaysto oo leh biyo nadiif ah iyo cimilo wanaagsan.
Buuraha Daallo: Buuraha Daallo ee ku yaal gobolka Sanaag, waa dhul buur leh oo aad u qurux badan. Buurahan waxay leeyihiin dhir qurux badan iyo cimilo qabow, waana meel lagu nasto oo soo jiidasho leh.
Xeebaha Hobyo: Hobyo waa magaalo ku taal gobolka Mudug, waxayna leedahay xeebaha quruxda badan ee Badda Hindiya. Xeebahan waxay leeyihiin biyo nadiif ah iyo ciid caddaan ah, waxaana lagu raaxaysta qorraxda iyo hawada nadiifta ah.
Dhulka Baadiyaha: Dhulka baadiyaha ee Soomaaliya, gaar ahaan dhulka miyiga, wuxuu leeyahay qurux dabiici ah oo ay ka mid yihiin dhul daaqsimeedka, dhirta dabiiciga ah, iyo xoolaha dhaqanka.
Harar: In kasta oo Harar ku taal Itoobiya, haddana waxay leedahay xidhiidh taariikhi ah oo la leh Soomaaliya. Harar waa magaalo qadiimi ah oo leh taariikh iyo dhaqan hodan ah, oo ay ku yaalliin masaajiddo iyo suuqyo taariikhi ah.
Jaziiradaha Soomaaliya: Soomaaliya waxay leedahay jaziirado qurux badan oo ku yaal xeebaha Badda Hindiya, sida Jaziirada Sa’ad Din iyo Jaziirada Bajuni. Jaziiradahan waxay leeyihiin biyo nadiif ah iyo degaano dabiici ah oo qurux badan.

Goobahan waxay muujinayaan quruxda dabiiciga ah iyo taariikhda hodanka ah ee Soomaaliya, waxayna soo jiitaan dalxiisayaasha iyo dadka deegaanka.

DADYOOWGII UGU CAANSANAA

Soomaaliya waxay leedahay dad caan ah oo caan ku noqday waxqabadkooda dhinacyo kala duwan sida siyaasadda, suugaanta, fanka, iyo bulshada. Waa kuwan qaar ka mid ah dadka ugu caansan ee Soomaaliyeed:

Maxamed Siyaad Barre: Maxamed Siyaad Barre wuxuu ahaa madaxweynihii Soomaaliya laga bilaabo 1969 ilaa 1991. Wuxuu xukunka ku qabsaday afgambi milateri kadib markii la dilay madaxweynihii hore, Cabdirashiid Cali Shermaarke. Barre wuxuu xukunka ku soo rogrogay nidaam hantiwadaag ah, wuxuuna hoggaaminayay Soomaaliya intii uu socday dagaalkii Ogaden iyo dhibaatooyinkii burburka.
Aadan Cabdulle Cismaan (Aadan Cadde): Aadan Cadde wuxuu ahaa madaxweynihii ugu horreeyay ee Soomaaliya kadib markii ay xornimada qaadatay 1960. Wuxuu ahaa mid ka mid ah aasaasayaashii Soomaaliya ee ka shaqeeyay sidii ay Soomaaliya u noqon lahayd dal madax-bannaan.
Xassan Sheekh Maxamuud: Xasan Sheekh Maxamuud wuxuu ahaa madaxweynihii Soomaaliya laga bilaabo 2012 ilaa 2017 iyo markale laga bilaabo 2022. Wuxuu hormuud ka noqday dadaallada dib-u-dhiska iyo nabadeynta Soomaaliya, wuxuuna horay u soo noqday aqoonyahan iyo samafale.
Cabdullaahi Yuusuf Axmed: Cabdullaahi Yuusuf wuxuu ahaa madaxweynihii Soomaaliya laga bilaabo 2004 ilaa 2008. Wuxuu sidoo kale ahaa madaxweynihii ugu horreeyay ee maamulka Puntland intii u dhaxaysay 1998 ilaa 2004.
Mohamed Abdullahi Mohamed (Farmaajo): Farmaajo wuxuu ahaa madaxweynihii Soomaaliya laga bilaabo 2017 ilaa 2022. Wuxuu hormuud ka ahaa dadaallada isbeddelka iyo dib-u-habeynta dowladda Soomaaliya.
Nuruddin Farah: Nuruddin Farah waa qoraa Soomaaliyeed oo caan ka ah adduunka. Wuxuu ku guuleystay abaalmarino caalami ah, waxaana uu qoray buugaag badan oo caan ah sida “From a Crooked Rib” iyo “Maps”. Buugaagtiisa waxay ka hadlayaan xaaladaha siyaasadeed iyo bulsho ee Soomaaliya.
Waaberi Band: Kooxda Waaberi waa koox muusiko oo caan ah oo Soomaaliyeed oo ku caan baxday fanka iyo suugaanta. Fanaaniinta kooxda ka tirsan waxay caan ku yihiin heeso wadani ah iyo kuwa dhaqan.
K’naan: K’naan waa heesaa iyo qoraa Soomaaliyeed oo caan ah oo ku nool Canada. Heestiisa caanka ah “Wavin’ Flag” waxay caan ka noqotay adduunka, waxaana loo isticmaalay heesta rasmiga ah ee koobka adduunka ee FIFA 2010.
Ilhan Omar: Ilhan Omar waa siyaasi Soomaaliyeed oo Mareykan ah. Waxay noqotay haweeneydii ugu horreysay ee Soomaali ah ee loo doorto Aqalka Wakiillada Mareykanka. Waxay hormuud ka noqotay siyaasadda iyo xuquuqda aadanaha ee Mareykanka.
Abdi Bile: Abdi Bile waa ciyaaryahan orod dheer oo Soomaaliyeed. Wuxuu ku guuleystay tartamada caalamiga ah ee orodka, wuxuuna ku guuleystay bilado badan oo caalami ah, oo ay ku jirto midab-dahab ah oo uu ku guuleystay 1987 tartanka orodka 1500 mitir.

Dadkan waxay soo bandhigaan shaqooyin iyo waxqabadyo kala duwan oo lagu faano, iyagoo matalaya dhinacyo badan oo muhiim ah oo bulshada iyo dalka Soomaaliyeed.

CIYAARAHA SOOMAALIDA

Ciyaaraha Soomaaliya waxay leeyihiin taariikh iyo dhaqamo kala duwan, waxaana ciyaaraha kala duwan loo ciyaaraa si isboorti, madadaalo, iyo isdhexgal bulsho. Waa kuwan qaar ka mid ah ciyaaraha caanka ah ee Soomaaliya:

Kubadda Cagta: Kubadda cagta waa ciyaarta ugu caansan Soomaaliya, waxaana loo ciyaaraa heerar kala duwan oo ay ka mid yihiin kubadda cagta heerka koowaad, heerka labaad, iyo heerarka kale ee hoose. Soomaaliya waxay leedahay xul qaran oo kubadda cagta, waxaana sidoo kale jira kooxo kubadda cagta oo ka jira magaalooyinka waaweyn. Horyaalka kubadda cagta ee Soomaaliya waxaa loo yaqaan Somali Premier League.
Orka: Soomaaliya waxay leedahay ciyaartooy orod dheer oo caalami ah. Abdi Bile waa mid ka mid ah ciyaartooyda ugu caansan ee Soomaaliya soo martay, wuxuuna ku guuleystay bilado caalami ah, oo ay ku jirto bilad dahab ah oo uu ku guuleystay tartanka orodka 1500 mitir ee 1987.
Kubadda Kolayga (Basketball): Kubadda kolayga waa ciyaar kale oo caan ah oo Soomaaliya laga ciyaaro. Waxaa jira kooxo kubadda kolayga oo ka jira magaalooyinka waaweyn sida Muqdisho, Hargeysa, iyo Garoowe. Kubadda kolayga waxaa loo ciyaaraa heerarka kala duwan ee iskuulada iyo heerarka caalami ah.
Ciyaaraha Dhaqanka: Waxaa jira ciyaaro dhaqameedyo kala duwan oo Soomaalida caanka ku yihiin. Kuwan waxaa ka mid ah ciyaarta “Dabshid”, oo ah ciyaar dhaqameed lagu ciyaaro dab, iyo ciyaarta “Istunka”, oo ah ciyaar xoog iyo xirfadba isku darsata oo laga ciyaaro meelo badan oo dalka ka mid ah.
Kubadda Miiska (Table Tennis): Kubadda miiska waa ciyaar kale oo caan ah oo Soomaaliya laga ciyaaro, waxaana ciyaartan lagu ciyaaraa iskuulada, xarumaha bulshada, iyo goobaha isboorti.
Ciyaaraha Qaran: Soomaaliya waxay leedahay guddiyo iyo ururo kala duwan oo maamula ciyaaraha kala duwan ee dalka, oo ay ka mid yihiin Guddiga Olombikada Soomaaliyeed (Somali Olympic Committee) iyo ururada maamula ciyaaraha kubadda cagta, kolayga, iyo ciyaaraha kale.
Ciyaaraha Haweenka: Inkasta oo ay jiraan caqabado, haddana waxaa jira ciyaartooy haween ah oo ka qaybqaata ciyaaraha kala duwan. Haweenka waxay ka ciyaaraan kubadda cagta, kolayga, iyo ciyaaraha kale ee caanka ah.
Tartamada Caalamiga ah: Soomaaliya waxay ka qaybqaadataa tartamada caalamiga ah ee ciyaaraha kala duwan, oo ay ku jiraan Olombikada, ciyaaraha Pan-African, iyo tartamada kale ee caalamiga ah. Ciyaartooyda Soomaaliyeed waxay ku dadaalaan inay matalaan dalkooda si sharaf leh.

Ciyaaraha Soomaaliya waxay leeyihiin muhiimad weyn oo ka dhex muuqata bulshooyinka kala duwan, iyaga oo soo bandhigaya xirfad, firfircooni, iyo isku xidhnaan bulshada dhexdeeda. Inkasta oo ay jiraan caqabado amni iyo dhaqaale, haddana waxaa jira dadaallo joogto ah oo lagu horumarinayo ciyaaraha iyo ciyaartooyda Soomaaliyeed.

La wadaag Asxaabtaada